dişsel sürtünmeli ünsüz ne demek?

Dişsel Sürtünmeli Ünsüzler

Dişsel sürtünmeli ünsüzler, alt dişlerin arka yüzeyine veya diş etlerine dil ucunun yaklaştırılması ve hava akımının bu noktadan sürtünerek geçirilmesiyle oluşan sürtünmeli ünsüz seslerdir. Bu ünsüzler, dilbilimde belirli bir artikülasyon yeri kategorisini temsil eder.

Üretim Mekanizması

Dişsel sürtünmeli ünsüzlerin üretimi şu adımları içerir:

1. Dil Pozisyonu: Dil ucu, alt dişlerin arka yüzeyine veya diş etlerine doğru yaklaştırılır. Dilin pozisyonu, ünsüzün tonlu veya tonsuz olmasına göre değişiklik gösterebilir.
2. Hava Akımı: Akciğerlerden gelen hava, dil ile dişler arasındaki dar alandan geçmeye zorlanır.
3. Sürtünme: Hava akımı bu dar alandan geçerken türbülansa neden olur ve karakteristik sürtünme sesini oluşturur.
4. Ses Telleri (Tonlu Ünsüzler): Tonlu dişsel sürtünmeli ünsüzlerde, ses telleri titreşir.

IPA Sembolleri ve Örnekler

Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA), dişsel sürtünmeli ünsüzleri temsil etmek için aşağıdaki sembolleri kullanır:

• [θ] (Tonsuz dişsel sürtünmeli): İngilizcedeki "thin" kelimesindeki ilk ses. (Örnek: thin [θɪn])
• [ð] (Tonlu dişsel sürtünmeli): İngilizcedeki "this" kelimesindeki ilk ses. (Örnek: this [ðɪs])

Bu semboller, Yunanca alfabesindeki "theta" ([θ]) ve "eth" ([ð]) harflerinden türetilmiştir.

Diğer Dillerdeki Varlığı

Dişsel sürtünmeli ünsüzler, tüm dillerde bulunmaz. En yaygın olarak İngilizce, İspanyolca (bazı lehçelerde), İzlandaca ve Yunanca gibi dillerde görülür. Türkçe'de bu sesler bulunmamaktadır.

• İngilizce: [θ] ve [ð] sesleri yaygın olarak kullanılır.
• İspanyolca: İspanya İspanyolcası'nda "c" ve "z" harfleri, "e" ve "i" ünlülerinden önce [θ] olarak telaffuz edilir.
• İzlandaca: [θ] ve [ð] sesleri mevcuttur.
• Yunanca: Modern Yunancada [θ] sesi yaygın olarak kullanılır.

Fonolojik Özellikler

Dişsel sürtünmeli ünsüzlerin fonolojik özellikleri dilden dile değişebilir. Bazı dillerde bu sesler belirgin fonemlerdir (anlam ayırt edici özelliklere sahip ses birimleri), diğerlerinde ise alofon olarak ortaya çıkabilirler.

Fonetik Varyasyonlar

Dişsel sürtünmeli ünsüzlerin telaffuzunda küçük varyasyonlar olabilir. Bazı konuşmacılar dili dişlere daha fazla yaklaştırırken (dental), bazıları daha geride (dişeti - alveolar) konumlandırabilir. Bu varyasyonlar, aksan farklılıklarından veya bireysel konuşma alışkanlıklarından kaynaklanabilir.

Sesbilgisel (Akustik) Özellikler

Dişsel sürtünmeli ünsüzlerin akustik özellikleri, diğer sürtünmeli ünsüzlere benzerlik gösterir, ancak spesifik spektral özellikleri ve gürültü yoğunluğu ile ayırt edilebilirler. Spektrogram analizleri, bu seslerin tanımlanmasına yardımcı olabilir.

Karşılaşılan Zorluklar

Anadili İngilizce olmayan kişiler, özellikle de dillerinde [θ] ve [ð] sesleri bulunmayanlar, bu sesleri telaffuz etmekte zorluk çekebilirler. Bu zorluk, dilin doğru pozisyonunu almayı ve hava akımını doğru şekilde kontrol etmeyi gerektirir. Genellikle bu seslerin yerine [t], [d], [f] veya [v] gibi benzer sesler kullanılır. Bu durum, aksana neden olabilir.

Kaynaklar

• Ladefoged, Peter & Johnson, Keith (2015). A Course in Phonetics (7th ed.). Cengage Learning.
• International Phonetic Association. Handbook of the International Phonetic Association. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.

Bu makale, dişsel sürtünmeli ünsüzler hakkında genel bir bakış sunmaktadır. Daha detaylı bilgi için yukarıda verilen kaynaklara başvurulabilir.